Özerklik ve Kendilik Gelişimi: “Ben Yapabilirim!” Duygusunu Desteklemek
Çocuğun Gelişimsel İradesine Saygı Duymak ve Desteklemek
Erken çocukluk dönemi, bireysel kimliğin inşasında kritik bir aşamadır. Bu dönemde çocuklar yalnızca çevreyi keşfetmez, aynı zamanda kendi iç dünyalarını, yeteneklerini ve sınırlarını da tanımaya başlarlar. İşte bu süreç, çocuğun “özerklik” ihtiyacının doğduğu andır.
Montessori pedagojisinin temel taşlarından biri olan “yardım et ama engelleme” ilkesi, çocuğun özerklik gelişimini desteklerken yetişkinin sınırlarını da belirler: Çocuğa alan tanımak, onun gelişimsel iradesine saygı göstermek ama onu yalnız bırakmamak.
Özerklik Gelişimi: Erikson’un Penceresinden
Psikososyal gelişim kuramında Erikson, 1.5–3 yaş arasındaki dönemi “özerkliğe karşı utanç ve kuşku” evresi olarak tanımlar¹. Bu dönemde çocuk, kendi bedenini, hareketlerini ve seçimlerini yönetmek ister. “Kendim yapacağım!” ifadesi, sadece inatçılığın değil, benlik algısının ve bağımsızlık ihtiyacının ifadesidir.
Ebeveynin bu süreçte aşırı koruyucu ya da müdahaleci olması, çocuğun kendilik duygusunu zayıflatabilir. Özerklik fırsatı bulamayan çocuklar ileriki yaşlarda kararsızlık, düşük benlik saygısı ya da başkalarının onayına bağımlılık gösterebilir.
Montessori Yaklaşımı: Hazırlanmış Çevre ile Güçlenen Özerklik
Montessori eğitimi, çocuğun bağımsızlık ihtiyacını karşılayacak şekilde “hazırlanmış çevre” prensibini merkeze alır. Her materyalin ulaşılabilir olması, çocuğun kendi kendine yetebilmesini teşvik eder. Giyinme çerçeveleri, bağımsız tuvalet alanları, kendi boyuna uygun lavabolar, çocuğun fiziksel çevreyle etkileşimini güçlendirir.
Ancak bu özerklik sadece fiziksel değildir. Seçim yapabilme hakkı, fikir beyan etme alanı, kendi hatasından öğrenme fırsatı da çocuğun psikolojik özerkliğini geliştirir. “Bu etkinlik mi, yoksa şu etkinlik mi?” gibi küçük tercihler sunmak, çocuğun iradesini kullanma becerisini destekler.
Ayrıca Montessori sınıflarında çocuğun hata yapmasına izin verilir. Çünkü öğrenme süreci hatalardan geçer. Aynı anlayış ev ortamında da kurulmalıdır.
Ebeveynin Rolü: Rehberlik Etmek, Yerine Yapmamak
Ebeveynin özerklik sürecinde temel görevi, çocuğun yapabildiği şeyleri onun adına yapmaktan kaçınmaktır. Ebeveynin müdahaleci değil rehber rolünde olması, çocuğun inisiyatif almasını ve iç motivasyon geliştirmesini destekler.
Ebeveynin çocuğun her adımını kontrol etmesi yerine, ona deneme-yanılma alanı tanıması gerekir. Bu, çocuğun özgüvenini ve karar alma becerilerini doğrudan etkiler.
Ebeveynin sorabileceği birkaç destekleyici cümle:
- “Bu konuda senin fikrin ne?”
- “Sence başka nasıl çözebilirdik?”
- “İstersen birlikte deneyebiliriz, ama önce sen denemek ister misin?”
Evde Özerklik Alanı Açmak İçin Pratik Öneriler
- Kıyafet seçimine küçükten dahil edin. Örneğin “Bu iki kazaktan hangisini giymek istersin?”
- Kendi yemeğini servis etme fırsatı tanıyın. Dökülmesi sorun değildir; önemli olan deneyimdir.
- Sabah ve akşam rutinlerinde çocuğun sorumluluğunu arttırın. Diş fırçalama, giyinme, oyuncak toplama gibi alanlarda kendi başına hareket etmesi teşvik edilmeli.
- “Hayır” demek kadar, “evet” dediklerinizde de seçim hakkı verin. Zorunlulukları özgürleştirici bir dile dönüştürmek mümkündür.
- Kendi sınırlarınızı da göstermekten çekinmeyin. Ebeveynin “hayır” deme hakkı da çocuğun sınır ve özsaygı algısını güçlendirir.
Sonuç: Özerklik, Sadece Bağımsızlık Değildir
Özerklik, çocuğun “ben” olma sürecidir. Bağımsızlıkla karıştırılsa da, esasen ilişki içinde bağımsızlaşma ve bireyselleşmedir. Çocuk bu süreçte, hem kendi sınırlarını tanır hem de başkalarının sınırlarına saygı göstermeyi öğrenir. Ebeveynin rehberliğiyle desteklenen bir özerklik yolculuğu, çocuğun hem kendine güvenini hem de başkalarıyla kurduğu ilişkilerdeki esnekliğini güçlendirir.
Kaynakça
- Erikson, E. H. (1963). Childhood and Society. W.W. Norton & Company.
- Montessori, M. (1967). The Absorbent Mind. Holt, Rinehart and Winston.
- Lillard, A. (2017). Montessori: The Science Behind the Genius. Oxford University Press.
Bilge Montessori
Rehberlik Birimi
